Τα επιδημιολογικά δεδομένα δείχνουν ότι απέχουμε μακριά από τον έλεγχο της πανδημίας SARS-CoV-2. Τα νέα επιβεβαιωμένα περιστατικά αυξάνονται καθημερινά σε όλη την υφήλιο, η μετάδοση του ιού δεν επηρεάσθηκε από το θερμό κλίμα, η συλλογική ανοσία («ανοσία αγέλης») θεωρείται ανέφικτη χωρίς την ευρεία χορήγηση ενός αποτελεσματικού και ασφαλούς εμβολίου (το χρονοδιάγραμμα διάθεσης εμβολίου/ων παραμένει γενικώς αβέβαιο). Αδιαμφισβήτητη αρχή, πάνω στην οποία στηρίζεται η πλειοψηφία των μέτρων πρόληψης μετάδοσης, παραμένει ότι οι δέσμες μέτρων της κοινωνικής αποστασιοποίησης αποτελούν τον αποτελεσματικότερο τρόπο πρόληψης της διασποράς.
Οι συστάσεις των διεθνών οργανισμών εστιάζουν κυρίως σε πολιτικές δημόσιας υγείας, ενώ η συμβολή των ειδικών στις πολιτικές αποφάσεις έχει αναδείξει για ακόμα μία φορά τη σημασία της διεπιστημονικής προσέγγισης σε διεθνείς κρίσεις. Ταυτόχρονα οι κυβερνήσεις δίνουν το δικό τους αγώνα για να ορθοποδήσει σταδιακά η οικονομία τους κρατώντας την προάσπιση της δημόσιας υγείας σε προτεραιότητα.
Ως εκ τούτου, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη προσαρμογής (ή και προσδιορισμού) σε μία Νέα Πραγματικότητα, η οποία θα επιτρέψει ασφαλή επανεκκίνηση της κοινωνίας και της οικονομίας μέσω εφαρμογής έξυπνων στρατηγικών και πολιτικών υγείας. Δεν υπάρχει συγκεκριμένη συνταγή ούτε δέσμη μέτρων, καθώς η επιλογή των στρατηγικών αυτών ορίζεται από πληθώρα παραγόντων όπως τοπικές ιδιαιτερότητες, εξελίξεις στην επιδημιολογία και στην επιστήμη, βαθμός τεχνολογικής κατάρτισης, οικονομικές δυνατότητες και προεκτάσεις, κοινωνικές, πληθυσμιακές και δημογραφικές παραμέτρους.
Οι πρόσφατες εξελίξεις έχουν αναδείξει περιοχές και πυλώνες πάνω στους οποίους μπορούν να στηριχθούν τοπικά προσαρμοσμένες επιλογές στοχεύοντας σε σταδιακή, ασφαλή και βιώσιμη επανέναρξη, με διάρκεια στο χρόνο. Χαρακτηριστικό είναι ότι οι στρατηγικές για Έξυπνη Επανεκκίνηση έχουν εφαρμογή και απήχηση σε επίπεδο ατομικό, οργανισμού, κοινωνίας και διακυβέρνησης:
Έξυπνη κοινωνικοποίηση: ίσως το σημαντικότερο ατομικό και κοινωνικό μέτρο. Στοχεύει στη μείωση της πιθανότητας έκθεσης ενός ατόμου στον ιό και στη μείωση της διασποράς του. Στηρίζεται σε μείωση των καθημερινών κοινωνικών επαφών, μέσω διατήρησης μικρού κοινωνικού κύκλου και περιορισμού των κοινωνικών εκδηλώσεων. Μερικοί απλοί κανόνες είναι να προσπαθήσουμε να κάνουμε τα μισά ή τα 2/3 όσων θα κάναμε πριν 1 χρόνο, να «ελέγχουμε» μία εκδήλωση πριν αποφασίσουμε να πάμε (πχ.να προτιμήσουμε να μην πάμε αν πρόκειται να έχει πολλά άτομα ή αν υπάρχει περίπτωση συνωστισμού). Η πρακτική της κοινωνικής «φυσαλίδας» (social bubble) έχει εφαρμοσθεί σε αρκετές χώρες, συμπεριλαμβανομένου του Ηνωμένου Βασιλείου και αφορά σε καθορισμό από τον καθένα, συγκεκριμένων ατόμων με τα οποία επιλέγει να έχει καθημερινή στενή επαφή, για όσο μεγαλύτερο διάστημα γίνεται και ειδικά σε περιόδους έξαρσης.
Έξυπνη αποστασιοποίηση: συμπληρωματικό μέτρο της έξυπνης κοινωνικοποίησης, συνιστάται σε φυσική αποστασιοποίηση (ασφαλής απόσταση από όλους, αποφυγή στενών επαφών) και ατομική υγιεινή όλες τις ώρες, όπως αποφυγή επιφανειών που αγγίζονται συχνά (high-touch surfaces), τακτική υγιεινή χεριών, αναπνευστική υγιεινή (βήχουμε ή φταρνιζόμαστε σε χαρτομάντηλο ή στον αγκώνα).
Ανάλογα των πιο πάνω, οι όποιες εκδηλώσεις, επιπλέον των υγειονομικών πρωτοκόλλων, θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψιν τα πιο πάνω σας κρατώντας αποστάσεις.
Έξυπνη χρήση μάσκας: σύμφωνα και με τα διατάγματα, οι μάσκες εφαρμόζονται ειδικά σε κλειστούς χώρους, χώρους με συνωστισμό, χώρους με πτωχό αερισμό. Στην κοινότητα οι μάσκες με βαλβίδα δεν είναι απαραίτητες. Η χρήση μάσκας απαιτεί εκπαίδευση και καλή συντήρηση και γι’αυτό έχουν εκδοθεί ανάλογες οδηγίες. Οι ιατρικές (χειρουργικές) μάσκες είναι μίας χρήσης και απορρίπτονται σε κλειστό κάδο μετά τη χρήση. Οι επαναχρησιμοποιούμενες (υφασμάτινες) μάσκες πρέπει να φυλάσσονται κατάλληλα και να πλένονται τακτικά, γι’αυτό θα πρέπει να έχουμε προμηθευτεί αρκετές.
Έξυπνα ταξίδια: τα ταξίδια θεωρούνται δραστηριότητες υψηλού κινδύνου λόγω της στενής επαφής με αυξημένο αριθμό ατόμων και του αναπόφευκτου συνωστισμού. Γι’αυτό τους επόμενους μήνες απαιτείται μείωση των ταξιδιών στα απολύτως απαραίτητα και αποφυγή μη-αναγκαίων ταξιδιών, ειδικά σε υψηλού ρίσκου χώρες (ανάλογα της κατηγοριοποίησης κρατών-περιοχών), εντατικός και τακτικός εργαστηριακός έλεγχος ταξιδιωτών, προσαρμογή χώρων και διαδικασιών των αεροδρομίων για μείωση συνωστισμού και ταχεία μετακίνηση του κόσμου. Μετά το ταξίδι (και αναλόγως της χώρας προέλευσης – πχ.υποχρεωτική απομόνωση για 14 ημέρες σε άφιξη από χώρα κατηγορίας Γ), προτείνεται η αποφυγή στενών επαφών, η αυτο-παρακολούθηση για εμφάνιση συμπτωμάτων και, αν είναι εφικτός, προληπτικός εργαστηριακός έλεγχος λίγες ημέρες μετά την άφιξη.
Έξυπνη εκπαίδευση: παρά τα όποια μέτρα, η εκπαιδευτική διαδικασία οφείλει να διατηρείται σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης. Τα εκπαιδευτικά ιδρύματα ανοίγουν εάν το επιτρέπει η τοπική επιδημιολογία με προσαρμοσμένα πρωτόκολλα, καθορισμό ατόμων/ομάδων διαχείρισης κρίσεων, σχεδιασμό σεναρίων υψηλού/χαμηλού ρίσκου, τακτική εκπαίδευση προσωπικού – εκπαιδευτικών – εκπαιδευομένων σε βασικά μέτρα ατομικής προστασίας, σχεδιασμό τακτικής εργαστηριακής εξέτασης ομάδων υψηλού κινδύνου. Προώθηση της εξ’αποστάσεως / ασύγχρονης / υβριδικής εκπαίδευση όπου είναι εφικτό, με εξεύρεση τρόπων διατήρησης των εκπαιδευτικών στόχων μέσω χρήσης νέων τεχνολογιών. Παρά τις δυσκολίες της, όσοι εμπλεκόμαστε στο χώρο της εκπαίδευσης γνωρίζουμε ότι η εξ’αποστάσεως εκπαίδευση σε συνδυασμό με τη δια βίου εκπαίδευση, κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος στη σύγχρονη κοινωνία. Οι δια ζώσης εκπαιδευτικές διαδικασίες να προτιμάται να γίνεται σε μικρές ομάδες με ομαδοποίηση (cohorting) εκπαιδευτών/εκπαιδευομένων, τροποποίηση του ωραρίου για διευκόλυνση ομαδοποίησης και αποφυγή συνωστισμού, και τήρηση αποστάσεων στις αίθουσες.
Έξυπνη εργασία: ο χώρος εργασίας επιφέρει στενές επαφές και έχουν παρατηρηθεί αρκετές περιπτώσεις μετάδοσης στην εργασία. Επιπλέον των πρωτοκόλλων, η κάθε επιχείρηση μπορεί να εφαρμόσει μέτρα που να διασφαλίζουν την ασφάλεια των εργαζομένων και να μειώνουν τις πιθανότητες μετάδοσης. Κατανομή προσωπικού σε σταθερές ομάδες για τη μείωση των στενών επαφών και τη διευκόλυνση της ιχνηλάτησης σε περίπτωση εντοπισμού θετικού περιστατικού. Εφαρμογή ωραρίου σε βάρδιες / κυκλικό ωράριο ομάδων προσωπικού, με τήρηση χρονικού διαστήματος μεταξύ των βαρδιών ώστε να μειώνεται η επαφή μεταξύ των ομάδων. Προσαρμογή ωραρίου για διαλείμματα του προσωπικού σε διαφορετικές χρονικές περιόδους. Προώθηση τηλε-εργασίας / εργασίας από το σπίτι σε κατηγορίες προσωπικού όπου αυτό είναι εφικτό και σε σταθερή βάση. Προτίμηση εξ’αποστάσεως συναντήσεων / τηλεδιασκέψεων. Περιορισμός αριθμού και χρόνου παραμονής εξωτερικών επισκεπτών.
Έξυπνη εκτίμηση κινδύνου: η εκτίμηση κινδύνου (risk assessment) γίνεται από άτομα με κατάρτιση, ώστε να μπορούν να εντοπίσουν τα σημεία που χρειάζονται βελτίωση, τόσο για ενίσχυση της ασφάλειας όσο και της υγείας ενός χώρου και να συμβάλλουν σε κατάλληλη αναθεώρηση των πρακτικών και των πρωτοκόλλων. Περιλαμβάνει κατάρτιση ομάδας διαχείρισης κρίσεων, σχέδια ταχείας ανταπόκρισης σε περίπτωση ύποπτων ή θετικών περιστατικών, ανακατανομή πόρων και λειτουργιών για διατήρηση υγείας και της βιωσιμότητας μίας επιχείρησης, όλα προσαρμοσμένα στους εκάστοτε βραχυπρόθεσμους και μεσοπρόθεσμους στόχους του χώρου εργασίας.
Έξυπνη βιομηχανία: επιπλέον των μέτρων έξυπνης εργασίας και εκτίμησης κινδύνου, υπάρχουν συγκεκριμένα μέτρα που μπορούν να εφαρμοσθούν αναλόγως της περιοχής, του χώρου και του τύπου της βιομηχανίας. Καθορισμός χώρων και λειτουργιών υψηλού κινδύνου και κατάρτιση ξεχωριστών πρωτοκόλλων-σχεδιασμών, τακτική εκπαίδευση προσωπικού, ομαδοποίηση προσωπικού, χώρων και κοινόχρηστων οχημάτων, προσαρμογή υποδομών για ενίσχυση της ασφάλειας, καταρτθσμός πρωτοκόλλων για προμηθευτές/επισκέπτες.
Έξυπνη εργαστηριακή εξέταση: η αρχή της εξέτασης-ιχνηλάτησης-απομόνωσης (test-trace-isolate) είναι η ραχοκοκαλιά του ελέγχου της μετάδοσης του ιού. Η εργαστηριακή εξέταση σαν διαδικασία ολοκληρώνεται με τον έλεγχο όλων των ατόμων με συμπτώματα ύποπτα για COVID19, τον έλεγχο ομάδων κινδύνου (πχ.ταξιδιώτες, εργαζόμενοι που εξυπηρετούν κοινό, επαγγελματίες υγείας, άτομα που μένουν σε χώρους συγχρωτισμού), με δειγματοληπτικούς ελέγχους βάσει της εξέλιξης της τοπικής επιδημιολογίας (πχ.σε περιοχές με αυξημένη συχνότητα), αλλά και με στοχευμένους ελέγχους είτε με κρατική είτε με ιδιωτική πρωτοβουλία.
Συμπληρωματικές μέθοδοι ενίσχυσης της έξυπνης εργαστηριακής εξέτασης αποτελούν:
Pooling (δεξαμενοποίηση δειγμάτων) για ταχύτερο έλεγχο και αύξηση της δυνατότητας επεξεργασίας δειγμάτων με το ίδιο κόστος.
Εργαστηριακός έλεγχος αποχετεύσεων (sewage screening) που φάνηκε σε πολλές περιπτώσεις ότι εντόπισε αύξηση της συχνότητας του ιού σε μία κοινότητα πριν αυξηθούν τα επιβεβαιωμένα κρούσματα.
Ταχείες εξετάσεις (rapid tests). Τα ταχέα αντιγονικά τεστ ίσως αποτελούν και το μέλλον της εργαστηριακής εξέτασης που θα επιτρέψουν ασφαλή επανεκκίνηση. Είναι γρήγορα, φθηνά, εύκολα στην εκτέλεση, δεν απαιτούν εξειδικευμένη υποδομή και ορισμένα έχουν αποδεκτό επίπεδο ευαισθησίας. Το επίπεδο ευαισθησίας είναι χαμηλότερο μεν από την κλασική μοριακή μέθοδο PCR, αλλά ανιχνεύουν πρωτεϊνες ειδικές για τον ιό που αφορούν σε βασικές λειτουργίες του ιού και ως εκ τούτου εντοπίζουν τέτοια ποσότητα ιού που να υπονοεί μεταδοτικότητα (infectiousness).
Έξυπνη παροχή φροντίδας υγείας: σε ατομικό επίπεδο, ο καθένας μας πρέπει να «αυτοπαρακολουθείται» και σε περίπτωση συμπτωμάτων συμβατών με COVID19 (πυρετός, ξηρός βήχας, πονόλαιμος, μυαλγίες, διαταραχές όσφρησης/γεύσης) να απομονωνόμαστε και να επικοινωνούμε με ιατρό. Σε επίπεδο συστήματος υγείας, χρειάζεται προγραμματισμός, καθορισμός προτεραιοτήτων υγείας για τον πληθυσμό (όχι μόνο για τα λοιμώδη νοσήματα) και συνεχής εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας, οι οποίοι λόγω της φύσης της εργασίας τους αποτελούν ομάδα υψηλού κινδύνου για νόσο COVID19. Ο προγραμματισμός περιλαμβάνει καθορισμό ομάδων διαχείρισης κρίσεων στις κατά τόπους υγειονομικές περιφέρειες (για αποκέντρωση συγκεκριμένων δραστηριοτήτων), ενίσχυση της μονάδας ιχνηλάτησης με προσωπικό και τεχνολογία, μετάθεση προσωπικού σε τμήματα προτεραιότητας (και καθορισμός αναπληρωματικού προσωπικού), προώθηση του εθνικού προγράμματος εμβολιασμού (σε όλο τον πληθυσμό και σε επαγγελματίες υγείας), ενίσχυση της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας με αλγορίθμους, υπηρεσίες υποστήριξης, ανακατανομή προσωπικού, και καθορισμό εξωτερικών μονάδων/ιατρείων COVID19, κατάρτιση προγράμματος πρόληψης και αντιμετώπισης των ψυχολογικών επιπτώσεων της πανδημίας, συνεχή εξασφάλιση επαρκούς ατομικού προστατευτικού εξοπλισμού, φαρμάκων, και σχεδιασμό κατάλληλων υποδομών (πχ.ειδικές μονάδες υγείας, μονάδες εντατικής θεραπείας).
Έξυπνη επικοινωνία σε επίπεδο γενικού πληθυσμού, οργανισμών / χώρων εργασίας, συστήματος υγείας, κυβερνητικών μηχανισμών. Εκπαίδευση συγκεκριμένου προσωπικού σε θέματα επικοινωνίας σε κρίσεις υγείας (crisis and emergency risk communication). Καθορισμός στόχων επικοινωνίας που προσαρμόζονται στις ανάγκες και στις επιδημιολογικές παρατηρήσεις της εκάστοτε χρονικής περιόδου, χρήση δημοφιλών προσώπων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης για προώθηση μηνυμάτων σε θέματα δημόσιας υγείας, τακτική, ορθή και ανοικτή ενημέρωση του κοινού, προβολή των ειδικών στα μέσα ενημέρωσης, συνεργασία με ειδικούς και εκπροσώπους του κοινού/ασθενών στις αποφάσεις, αποφυγή πρόκλησης φόβου/πανικού, αποθάρρυνση συγκρούσεων.
Έξυπνη συνεργασία: η πανδημία κατέδειξε τη σημασία της διατομεακής και διεπιστημονικής προσέγγισης στις στρατηγικές δημόσιας υγείας. Ως εκ τούτου, είναι απαραίτητο στη λήψη αποφάσεων αλλά και στην επικοινωνία, η συμβολή ειδικών και εκπροσώπων του κοινού και ασθενών, ενώ επίσης είναι κρίσιμη η διεθνής συνεργασία, ειδικά με γειτονικά κράτη ή κράτη με παρόμοια επιδημιολογία, για την ανταλλαγή γνώσης, εμπειρίας και εξειδίκευσης.
Οι στρατηγικές της Έξυπνης Επανεκκίνησης βασίζονται στη συνειδητοποίηση ότι η επαναδραστηριοποίηση της κοινωνίας, της εργασίας και της οικονομίας, επιφέρουν ένα συνεχές ρίσκο αναζωπύρωσης. Στόχος λοιπόν είναι η εξισορρόπηση της επανεκκίνησης με ασφαλείς στρατηγικές που προασπίζουν την υγεία του πληθυσμού. Το άγνωστο της διάρκειας και της έκβασης της πανδημίας καθιστούν αναγκαία τη θέσπιση έξυπνων στρατηγικών σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας.
Κωνσταντίνος Τσιούτης – Επίκουρος Καθηγητής, Παθολογία & Πρόληψη και Έλεγχος Λοιμώξεων