Του Βαγγέλη Γέττου, νομικού
Τα τελευταία 24ωρα στην Κύπρο μοιάζουν έντονα με φρενήρη επεισόδια σειράς δικαστικού και αστυνομικού θρίλερ. Απανωτές οι αποκαλύψεις ή, για να το θέσουμε καλύτερα, οι δημόσιες τοποθετήσεις που απλά καθιστούn και επίσημα ‘’είδηση’’ το κοινό μυστικό. Το ένα μετά το άλλο, τα μέλη της περίφρακτης κυπριακής ελίτ πέφτουν σε επικοινωνιακή δυσμένεια μέχρι τα φώτα της δημοσιότητας να μεταφερθούν σε κάποιο άλλο σκάνδαλο. Και η συζήτηση περιστρέφεται μονολιθικά γύρω από την εγγενή διαφθορά που μαστίζει το κυπριακό κατεστημένο από ιδρύσεώς του. Αντίθετα, στα media, στην δημόσια συζήτηση, στα θεσμικά forums και στα social media, έχω την αίσθηση ότι δεν γίνεται ισόποση συζήτηση σχετικά με ένα φαινόμενο που συχνά διασταυρώνει τα πλοκάμια του με την διαφθορά: την διαπλοκή.
Έχει πρακτικό ενδιαφέρον να εξερευνήσουμε κατ’ αρχάς πώς θεσμοί και παγκόσμιοι οργανισμοί ορίζουν την διαφθορά. Οι διεθνείς συμβάσεις που επιχειρούν να αντιμετωπίσουν το φαινόμενο, διαχρονικά δίνουν έμφαση στην δωροδοκία ως πυρηνικό συστατικό της διαφθοράς (Ράικος 2005) χωρίς να αποτολμούν διευρύνσεις που προτείνονται από την επιστημονική κοινότητα. Είναι χαρακτηριστικό ότι η Παγκόσμια Σύμβαση του ΟΗΕ για την Καταπολέμηση της Διαφθοράς του 2003 δεν περιέχει καν ορισμό της διαφθοράς καθώς δεν υπήρξε διακυβερνητική συναίνεση επ’ αυτού. Την ίδια στιγμή, η ακαδημαϊκή κοινότητα όχι μόνο έχει ορίσει (με τις όποιες ορολογικές ή επιστημονικές διαφωνίες και παραλλαγές) την διαφθορά αλλά έχει διευρύνει το περιεχόμενό της με τρόπο που να ανταποκρίνεται στα κοινωνικοοικονομικά δεδομένα της νεωτερικότητας και εντεύθεν. Λ.χ. κατά τον Λασκούμ (2003) «οι μορφές της κλιμακώνονται ανάμεσα σε δύο πόλους». Ο ένας πόλος είναι οι παράνομες πράξεις (π.χ. δωροδοκία, δωροληψία). Ο άλλος είναι νόμιμες πράξεις π.χ. δημόσιος υπάλληλος που παραιτείται για αντίστοιχη θέση στον ιδιωτικό τομέα με πολύ καλύτερη αμοιβή, παίρνοντας μαζί του όλη την τεχνογνωσία που του παρέσχε η δημόσια υπηρεσία (Γρηγοριάδης 2008).
Ας διερευνήσουμε τώρα εν συντομία τα της διαπλοκής. Τον Σεπτέμβρη του 2000, περίοδο κατά την οποία οι σχέσεις της κυβέρνησης Σημίτη με τους μεγαλοεργολάβους της «ισχυρής Ελλάδας» είχαν καταντήσει ανέκδοτο, η εφημερίδα Ελευθεροτυπία στο κύριο άρθρο της έγραφε μεταξύ άλλων: «κύριο χαρακτηριστικό της διαπλοκής είναι οι ευνοιοκρατικές και χαριστικές σχέσεις [της οικονομικής εξουσίας] με τον δημόσιο τομέα και, μάλιστα, σε έκταση και χρονική διάρκεια που την συστηματοποιεί» (Ελευθεροτυπία 9.9.2020). Ο Τσουκαλάς (2000 – από Γερακίνη 2014) σημειώνει «ότι η διαπλοκή έγκειται στην επιδίωξη διαφορετικών στόχων και στις διαφορετικές ηθικές προδιαγραφές των αντισυμβαλλόμενων μερών κατά τη σύναψη δημοσίων συμβάσεων. Μέσα από το σύστημα των δημόσιων προμηθειών εκτρέφεται ένας διαρκώς επεκτεινόμενος και διαπλεκόμενος ‘’ημίκοσμος’’ που μετέχει δύο διαφορετικών αξιακών συστημάτων. Οι συναλλακτικές πρακτικές που συνδέουν το δημόσιο με το ιδιωτικό πλαισιώνονται από την ιδιωτική στοχοθεσία, με το δημόσιο συμφέρον εν τέλει να υποχωρεί.» Ο, δε, Dahl (2001- από Γερακίνη 2014) παρατηρεί ότι «η ‘’διαπλοκή’’ οδηγεί σε ανισότητα πρόσβασης στους πολιτικούς πόρους, με αποτέλεσμα ορισμένοι πολίτες να αποκτούν μεγαλύτερη επιρροή σε σχέση με άλλους στις αποφάσεις της κυβέρνησης».
Από τα παραπάνω εμφαίνεται ότι διαφθορά και διαπλοκή, όσο και αν συναντιούνται στις διαδρομές και πρακτικές μια φαύλης διακυβέρνησης, αποτελούν συγγενικές μεν, διαφορετικές, δε, έννοιες. Η διαφορά τους δεν έχει απλώς ακαδημαϊκό ενδιαφέρον. Η διαπλοκή, δηλαδή η πρόσδεση ισχυρών οικονομικών πόλων πάνω στο κράτος και ο καθορισμός από αυτούς της πορείας μιας ολόκληρης κοινωνίας, αναλόγως και της κακονομίας ή της νομολογίας που στηρίζει την πρόσδεση αυτή, μπορεί να εξελιχθεί σε ένα καθ’ όλα νομότυπο status quo. Μεταμορφώνεται σε μια μόνιμη και νόμιμη ‘’κατάσταση εξαίρεσης’’ από την ισότητα των ευκαιριών, όπως θα σημείωνε ο Ιταλός φιλόσοφος Agaben. Αντίθετα, το προσκήνιο της διαφθοράς αποτελεί τον χώρο όπου σκηνοθετείται το έργο των «μεμονωμένων περιστατικών», των καρκινωμάτων που αν εξαλειφθούν, διά μαγείας η δημοκρατία θα αναστηθεί. Η δημοφιλής φράση «σε όλους τους τομείς υπάρχουν οι τίμιοι και οι διεφθαρμένοι» απηχεί αυτή ακριβώς την αντίληψη. Μια χώρα, ας πούμε, μπορεί να έχει από έναν διεφθαρμένο κλητήρα μέχρι έναν διεφθαρμένο Πρόεδρο.
Όμως όσο η σκανδαλολογία φουντώνει και όσο ακουμπά την πολιτική και πολιτειακή κορυφή, άλλο τόσο η διαπλοκή αποσύρεται στα ενδότερα μέχρι ο κουρνιαχτός να κατακαθίσει. Γιατί μπορεί ο Πρόεδρος να ελέγχεται για διαφθορά αλλά ουδέποτε ελέγχθηκε για το γεγονός ότι όλα σχεδόν τα συστημικά media συνδέονται με τον ίδιο, την οικογένειά του ή τον στενό του κύκλο. Και πως θα μπορούσε άραγε αυτό να ελεγχθεί σε μια ελεύθερη και πλήρως απορυθμισμένη αγορά; Εδώ, λοιπόν, ανακύπτει για μια ακόμα φορά το ερώτημα: ότι είναι νόμιμο, είναι και ηθικό; Αν υποθέσουμε ότι ο Αναστασιάδης εξέπιπτε του αξιώματός του λόγω των διαβατηρίων, τι θα άλλαζε αν το σύστημα που έχτισε και χτίστηκε γύρω του περιστοιχίσει προστατευτικά έναν άλλο Πρόεδρο με τις ίδιες επιδιώξεις και πρακτικές; Καταλήγοντας, η δημόσια συζήτηση σχετικά με την θεσμική εκτροπή της Κυπριακής ή όποιας άλλης Δημοκρατίας, όταν περιορίζεται στη σκανδαλολογία στερεί από τους πολίτες την δυνατότητα να κοιτάξουν πίσω από το προπέτασμα του καπνού: εκεί που οι οικονομικές υπερεξουσίες με τη συνδρομή του βαθέως κράτους σχεδιάζουν την επόμενη τραγωδία σε βάρος του δημόσιου βίου.